نقشه ذهنی یا Mind Map ابزاری بسیار کاربری برای رسیدن به یادگیری عمیق است. در نگاه اول احتمالاً ترسیم نقشه ذهنی یا همان «تصویرسازی» کاری غیرضروری و وقت‌گیر به نظر برسد، اما تأثیر خود را ماه‌های پایانی آمادگی برای کنکور نشان خواهد داد. در این مطلب سعی کرده‌ایم تمامی آنچه باید درباره نقشه ذهنی یا Mind Map بدانید یکجا بیاوریم؛ ازجمله طرز ترسیم نقشه ذهنی را هم توضیح داده‌ایم.
نقشه ذهنی یا Mind Map چیست؟
نقشه ذهنی راهکاری بصری برای ساختاربخشیدن به اطلاعات و ایده‌هاست. کاری که در ترسیم نقشه ذهنی انجام می‌شود به خلاصه‌نویسی شباهت زیادی دارد، اما کاربردهای هر یک متفاوت است. درواقع ترسیم ذهنی بخشی از مراحل خلاصه‌نویسی است.
در ترسیم ذهنی شما ایده‌ی اصلی را در نظر می‌گیرید و با رسم نمودارهای درختی دور آن ایده‌ها و شاخه‌های اصلی و فرعی و کلیدواژه‌ها و نکات مهم آن را نظم می‌دهید. نقشه ذهنی را درست مانند نقشه‌های جغرافیایی عادی در نمایی کلی می‌توان خواند و بررسی کرد.
در ترسیم ذهنی ما با «ساختار شعاعی» هر مفهوم را ترسیم می‌کنیم؛ به‌این معنا که با الهام‌گرفتن از نمودارهای درختی، ایده‌ی اصلی را به‌عنوان تنه‌ی درخت در نظر می‌گیریم و مطالب اصلی را به‌عنوان شاخه‌های اصلی و مطالب فرعی را به‌عنوان شاخه‌های فرعی و کوچک‌تر می‌آوریم. البته تمامی این کار قواعد و اصولی دارد که باید آن‌ها را رعایت کرد.
تفاوت نقشه ذهنی و نقشه مفهومی چیست؟
نقشه‌ی مفهومی یا Concept Map ساختاری شبیه به نقشه ذهنی دارد. تفاوت اصلی در اینجاست که نقشه مفهومی چند ایده‌ی نزدیک به هم را بسط‌وگسترش می‌دهد، اما همان‌طور که گفتیم، نقشه ذهنی ساختار شعاعی هر ایده را ترسیم می‌کند. در نقشه ذهنی ما حدود هر ایده را تبیین و ترسیم می‌کنیم.
تاریخچه‌ی نقشه ذهنی یا Mind Map
همیشه در طول تاریخ و در فرهنگ‌های مختلف روش‌های مختلفی برای خلاصه‌کردن مطالب و مفاهیم به کار رفته است. بااین‌همه ترسیم نقشه ذهنی قدمت چندانی ندارد. احتمالاً طرح‌هایی شبیه به نقشه ذهنی را در آثار داوینچی پیدا می‌کنید، اما اولین کسی که از چنین ساختاری استفاده کرد فیلسوفی قرن‌هفدهمی به‌نام پورفیری بود که از این ابزار برای ساختاربخشیدن به اطلاعات حاصل از مطالعه‌ی آثار افلاطون استفاده کرد.
اولین کسی که روش ترسیم نقشه ذهنی را مدون کرد تونی بوزان بود. او در دهه‌ی ۱۹۷۰ در کتابی با عنوان «The Mind Map Book: How to Use Radiant Thinking to Maximize Your Brain’s Untapped Potential» این روش را توضیح داد. همچنین او در آن کتاب با نزدیک‌دانستن ساختار نقشه‌ی ذهنی با اشکال و ساختارهایی که در طبیعت وجود دارد و البته شبیه‌دانستن آن با نورون‌های مغز سعی کرد برای روش خود مزیت‌هایی ایجاد کند.
شاید اگر اصرار او بر این‌گونه دفاع از نظریه نقشه ذهنی نبود، این روش در میان دانشگاهیان طرفدارهای بیشتری پیدا می‌کرد. بااین‌همه این اتفاق نیفتاد و همیشه دانشگاهیان به کتاب او به‌چشم اثری سطحی نگاه کرده‌اند.
چرا باید بعد از مطالعه نقشه ذهنی ترسیم کنید؟
همان‌طور که پیش از این اشاره کردیم، احتمالاً ترسیم نقشه ذهنی یا Mind Map برای اغلب افراد کاری غیرضروری و دشوار و البته وقت‌گیر به نظر برسد. با این اوصاف، چرا باید بعد از مطالعه نقشه ذهنی ترسیم کرد؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش ابتدا باید به سازوکار این ابزار برای یادگیری نگاه کنیم و بعد برویم به سراغ مزایایی که ترسیم‌کردن نقشه ذهنی برای ما دارد.
برای آشنایی با طرز مطالعه‌ی فعال این مطلب را مطالعه کنید:
مطالعه فعال و پویا چیست و چگونه فعال مطالعه کنیم؟
سازوکار نقشه ذهنی برای یادگیری
همان‌طور که گفتیم نقشه‌ی ذهنی با ساختار شعاعی هر ایده سروکار دارد، اما کاری که انجام می‌دهد بسیار فراتر از خلاصه‌نویسی ساده است. در مطالعه، به‌صورت معمول، فقط یکی از نیم‌کره‌های مغز درگیر می‌شود؛ همچنین شما فقط یکی از شکل‌های حافظه را به کار می‌گیرید. سازوکار نقشه‌ی ذهنی کاملاً متفاوت است.
شما در هنگام ترسیم‌کردن نقشه ذهنی هر دو نیم‌کره مغز را به کار می‌گیرید. این کار، نه‌تنها حواس‌پرتی شما را به حداقل می‌رساند، خلاقیت شما را بیشتر می‌کند و یادگیری عمیق‌تر را به همراه دارد.
همچنین شما هنگام ترسیم‌کردن نقشه ذهنی از حافظه‌ی تصویری کمک می‌گیرید. ما در یادگرفتن و به‌یادسپاری تصاویر عملکرد فوق‌العاده‌ای داریم. این اتفاقی است که در مطالعه‌ی صرف رخ نمی‌دهد. Mind Mapping یادگیری عمیق‌تری برای شما به بار می‌آورد.
علاوه بر این دو نکته شما با استفاده از تکنیک‌های مختلف ترسیم و نمودار ارزش‌های اضافی برای اطلاعات خام ایجاد می‌کنید که آن‌ها را در ذهن شما تثبیت می‌کند.
شما با استفاده از تکنیک نقشه ذهنی یا Mind Map یادگیری و میزان پیشرفت‌تان را ملموس و عینی می‌کنید.
در آخر هم اینکه شما در جریان ترسیم‌کردن نقشه ذهنی گام بلندی برای یادگیری فعال برمی‌دارید.
برای اینکه در این باره بیشتر بدانید می‌توانید این مطلب را مطالعه کنید:
در وبینار تندخوانی و تقویت حافظه چه گذشت؟
مزایای ترسیم نقشه ذهنی
به‌صورت کلی نقش ترسیم نقشه ذهنی یا Mind Map در فرایندهای مختلف یادگیری، مرور و به‌یادآوری بسیار زیاد است. به‌صورت کلی شما با استفاده از این ابزار و تکنیک از این مزایا بهره‌مند می‌شوید:
- ملموس‌کردن اطلاعات و اطلاعات مطالعه‌شده
- حفظ‌کردن آسان اطلاعات
- مرور بسیار ساده‌ی اطلاعات
- تقویت توانایی به‌یادآوری
- توانایی خلاصه‌نویسی به‌همراه افزایش یادگیری عمیق
- طبقه‌بندی و ساختاربخشی به اطلاعات لازم و حذف اطلاعات غیرضروری
- مشخص‌کردن اهداف مختلف
- افزایش توانایی برنامه‌ریزی
- افزایش خلاقیت و استفاده از خلاقیت برای یادگیری
- یافتن ایده‌های مختلف و پروراندن آن‌ها
- صرفه‌جویی در وقت
برای آشنایی با فواید و مزایای خلاصه‌نویسی این مطلب را مطالعه کنید:
مزایای خلاصه نویسی را بشناسید و همین امروز دست‌به‌کار شوید!
کاربردهای ترسیم نقشه ذهنی
شاید کاربرد اولیه‌ای که برای ترسیم نقشه ذهنی یا Mind Map به ذهن برسد همان خلاصه‌برداری و مرور مطالب درسی باشد، اما کاربرد آن به این مورد محدود نیست. این توانایی در این موارد به شما کمک می‌کند:
- خلاصه‌نویسی
- حفظ مطالب
- پروراندن ایده
- Brain Storm
- یادگیری کارامد مطلب
- هدف‌گذاری
- تنظیم صورت‌جلسه‌ها و متن‌های سخنرانی
- ساختاردهی و نظم‌دادن به اطلاعات
طرز ترسیم نقشه ذهنی چگونه است؟
قواعد ترسیم نقشه ذهنی یا Mind Map بسیار کلی است؛ بنابراین دست شما برای طرز ترسیم باز است. درواقع نقشه‌ی ذهنی کلیدی اختصاصی است که هر فرد برای خودش ایجاد می‌کند. حاصل کار هر فرد در این زمینه فقط به کار خودش خواهد آمد؛ پس می‌توانید با فراغ‌بال این کار را انجام دهید و خودتان را محدود نکنید.
این تکنیک از ساختار سلسله‌مراتبی استفاده می‌کند. درواقع شما پیش از هر چیز مطالب را طبقه‌بندی می‌کنید به ایده‌ی مرکزی، مطالب اصلی و مطالب فرعی. برای ترسیم‌کردن این نقشه ابتدا بیایید با اجزای آن آشنا شویم:
اجزای Mind Map
- شاخه‌ها: اگر تصویر درخت را در نظر بگیرید، از تنه، شاخه‌های اصلی و شاخه‌های فرعی تشکیل شده است. نمودار ترسیمی شما هم باید به‌همین شکل باشد. ایده‌ی اصلی همان تنه است، شاخه‌های اصلی همان مفاهیم و مطالب اصلی است که به سرفصل‌های یک کتاب شبیه است، شاخه‌های فرعی هم مطالب جزئی‌تر است.
- رنگ، شکل، رسم: نقشه‌ی ذهنی شما قرار است کاملاً تصویری باشد؛ پس تا جای ممکن باید از رنگ و شکل و رسم استفاده کنید. مهم نیست چقدر نقاشی‌تان خوب باشد؛ در اینجا ما اصلاً با نقاشی سروکار نداریم. فقط باید بروید سراغ خودکارها و مدادها و ماژیک‌ها و های‌لایت‌های رنگارنگ‌تان و آن‌ها را دست بگیرید. البته می‌توانید از نرم‌افزارهای اختصاصی Mind Mapping هم استفاده کنید. آن‌ها را در ادامه معرفی کرده‌ایم.
- کلمه‌ی کلیدی: کلمه‌ی کلیدی یا کلیدواژه از ضروریات هر شاخه‌ی اصلی و فرعی است. همه‌ی مهارت شما در ترسیم نقشه‌ی ذهنی در همین جاست. هر شاخه‌ی اصلی یا فرعی در نمودار ترسیمی شما باید یک کلیدواژه داشته باشد. تا جای ممکن باید به بودن «یک» کلیدواژه و نه بیشتر اصرار کنید.
- پیکان: پیکان‌ها جهت‌های ترسیم شما را تکمیل می‌کنند و به آن شاخ‌وبرگ می‌دهند.
- تصویر و شکلک: از تصویر و شکلک و هر چیز خلاقانه و احتمالاً بامزه با دست‌ودل باز استفاده کنید. این نشانه‌ها نتیجه‌ی کار شما را چندین‌برابر اثربخش می‌کنند.
مراحل ترسیم‌کردن نقشه ذهنی
- متناسب با حجم اطلاعات برگه‌ای کاغذ بردارید. پیشنهاد می‌کنیم دفتری به‌قطع A4 و با صفحات بدون خط یا با خط‌های شطرنجی را به این کار اختصاص دهید که ترسیم‌های شما همیشه مرتب و دردسترس بماند.
- دفتر را به‌صورت افقی و نه عمودی روبه‌روی خود قرار دهید.
- محتوای اصلی را در وسط بنویسید و دور آن دایره‌ای رسم کنید.
- شاخه‌های اصلی را با درنظرگرفتن فاصله‌ی مناسب ترسیم کنید. کلیدواژه‌ها و مطالب اصلی را داخل آن بنویسید.
- شاخه‌های فرعی را ترسیم کنید و کلیدواژه‌ها و مطالب را داخل آن بنویسید.
نکات مهم در ایجاد نقشه ذهنی
- هیچ شاخه‌ای نباید مجزا باشد؛ همه‌ی شاخه‌های کوچک و بزرگ در نهایت به مرکز و تنه متصل هستند.
- هر شاخه باید یک کلمه‌ی کلیدی داشته باشد.
- در انتخاب کلمات کلیدی و کلیدواژه‌ها بسیار دقت کنید. کلیدواژه‌ها باید مستقیم و دقیق باشد و نتوان با کلمات دیگر آن‌ها را جایگزین کرد.
- ضخامت و پهنای شاخه‌های اصلی باید بیشتر از شاخه‌های فرعی باشد. ضخامت و پررنگی شاخه‌های اصلی و فرعی باید ارزش‌های متفاوتی داشته باشد.
- از رنگ‌ها به‌دقت استفاده کنید. می‌توانید رنگ‌ها را برای خودتان کدگذاری کنید و کدها را گوشه‌ای از صفحه یادداشت کنید.
- شاخه‌های اصلی شما نباید بیشتر از ۷ شاخه باشد. شاخه‌های بیشتر شما را گیج خواهد کرد و نقشه‌ی شما را به هم خواهد ریخت.
بازه‌های زمانی مرور Mind Map
یکی از کاربردهای مهم نقشه‌ی ذهنی یا Mind Map برای زمان جمع‌بندی و مرور است. شما می‌توانید در کمترین زمان ممکن در ماه‌ها و روزهای پایانی آمادگی برای کنکور تمامی اطلاعات نمودار ترسیم‌شده را مرور کنید. برای نتیجه‌بخشی بیشتر شما نیاز دارید پیوسته نقشه ذهنی را مرور کنید. بازه‌های زمانی مرور از این قرار است:
- پس از اتمام ترسیم
- یک روز بعد ترسیم
- یک هفته بعد ترسیم
- یک ماه بعد ترسیم
- سه ماه بعد ترسیم
- یک سال بعد ترسیم
درواقع مرور نقشه ذهنی یکی از کارهایی است که باید در برنامه‌ی کاری خود قرار دهید و البته به‌یادآوری انجام‌دادن این کار کمی دشوار است. پیشنهاد می‌کنیم برای اینکه مرورکردن را فراموش نکنید، بعد از اتمام هر ترسیم تاریخ‌های یادآوری را در اپلیکیشن‌های Reminder تلفن‌همراه‌تان ثبت کنید.
برای آشنایی با خلاصه‌نویسی حرفه‌ای این مطلب را مطالعه کنید:
خلاصه نویسی حرفه ای چه شرایطی دارد؟
ابزارهای رایگان برای ترسیم‌کردن نقشه ذهنی
اگر زیاد اهل استفاده از خودکارها و مدادها و ماژیک‌های رنگارنگ نیستید و احتمالاً بیشتر دوست دارید همه‌ی کارهای‌تان را دیجیتال انجام دهید و همه‌ی مطالب در لپتاپ و تلفن‌همراه‌تان در دسترس باشد، می‌توانید از اپلیکیشن‌های اختصاصی ترسیم نقشه ذهنی یا Mind MAp استفاده کنید. این اپلیکیشن‌ها را ما به شما پیشنهاد می‌کنیم:
- Smart Draw
- XMind
- Coggle
- Freemind
- Storm Board
- Mind Node – Mind Map
- Simple Mide – Mine Mapping
- Mindly
- Margin Note 3
اغلب این اپلیکیشن‌ها نسخه‌ی اندروید و آی‌اواس و ویندوز دارند. امکانات عمومی همه‌ی این اپلیکیشن‌ها یکسان است، اما هر یک مزایای متفاوتی دارند. می‌توانید بسته به نیازها و سلیقه‌تان از هر یک از آن‌ها استفاده کنید.
ترسیم‌کردن نقشه ذهنی برای کنکور
ترسیم نقشه ذهنی یا Mind Map یکی ابزار بسیار کارامد برای آماده‌شدن برای کنکور است. استفاده از این ابزار و تکنیک به شما کمک می‌کند در سه ماه پایانی آمادگی برای کنکور بتوانید در کمترین زمان ممکن، همه‌ی مطالب را به‌صورت روزانه مرور کنید. لازمه‌ی این کار وقت‌گذاشتن برای هر دسته از مطالب درسی و ترسیم‌کردن نقشه ذهنی برای هر یک از آن‌هاست. به شما پیشنهاد می‌کنیم که روزانه یک ساعت از وقت خودتان را برای این کار اختصاص دهید.
برای برنامه‌ریزی بهتر و آشنایی بیشتر با نحوه‌ی انجام‌دادن این کار مطالعه‌ی این مطلب را هم به شما پیشنهاد می‌کنیم: