تاریخچه صنعت برق ایران یا تاریخچه‌ای برای مدرنیته!

تاریخچه صنعت برق ایران را می‌توان هم‌ارز تاریخچه مدرنیته در ایران تصور کرد. احتمالاً تصور زندگی بدون برق برای ما ناشدنی باشد یا تخیل آن ما را به صحنه‌های فیلم‌های آخرالزمانی برساند؛ به‌همین قیاس، تصور اینکه در سال ۱۳۵۲ و در ابتدای برنامه‌ی پنجم عمرانی کشور پیش از انقلاب نزدیک به ۶۵ درصد روستاهای ایران برق نداشته‌اند برای‌مان بسیار دشوار باشد.
این آمار برای بسیار از ما صرفاً یک رقم است. برای رسیدن به تصویری بهتر شاید باید زندگی بدون برق را تصور کنیم: زندگی از لحظه‌ی طلوع خورشید شروع می‌شده و با غروب آن به کما می‌رفته است. درواقع مدرنیته در ایران، درست مانند هر جای دنیا، بدون حضور و توسعه‌ی صنعت برق ممکن نبوده است.
برای اینکه با این صنعت و پیشینه‌ی آن آشنا شویم، در این مطلب به سراغ تاریخچه صنعت برق در ایران رفتیم و سرگذشت آن را از آغاز تا سال‌های ابتدایی دهه‌ی هفتاد بررسی کردیم.

تاریخچه صنعت برق ایران

پیش از پرداختن به تاریخچه‌ی صنعت برق ایران اجازده دهید دو تاریخ را با هم مرور کنیم:

• در ۱۸۷۱ میلادی، معادل با ۱۲۵۰ شمسی، ماشین گرام اختراع شد. این اختراع گامی اساسی در راه ایجاد صنعت برق تجاری بود؛ زیرا پس از آن تبدیل انرژی مکانیکی و هر نوع انرژی دیگری که بتوان از آن کار مکانیکی به دست آورد به انرژی برقی ممکن شد.
• یازده سال پس از آن، در ۱۸۸۲ میلادی (۱۲۶۱ شمسی) تامس ادیسون نخستین مؤسسه‌ی برق تجاری خود را برای تأمین روشنایی در یکی از خیابان‌های نیویورک افتتاح کرد.

درنظرگرفتن این دو تاریخ برای درک رابطه‌ی زمانی میان پیدایش صنعت برق در جهان و ایران بسیار مهم است؛ زیرا چنان‌چه در ادامه توضیح می‌دهیم، اولین مولد برق در ایران سه سال بعد از مؤسسه برق تامس ادیسون راه‌اندازی شد. در ادامه برهه‌های مهم تاریخی در صنعت برق ایران را مرور خواهیم کرد.

۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰: شروع ماجرای برق در ایران

کشوری را در نظر بگیرید که هنوز به‌معنای دقیق کلمه دولت مدرن در آن شکل نگرفته است و حاکمیت متمرکز ندارد. روزهای ابتدایی قرن سیزدهم شمسی کشور ما چنین حال‌وروزی دارد. در چنین حال‌وهوایی، یعنی از اوایل قرن سیزدهم شمسی یا به‌عبارتی۱۳۰۰، رفته‌رفته آگاهی از انرژی برق و علاقه‌مندی به آن در ایران شکل می‌گیرد.

در همان احوال در شهرهای بزرگ و کوچک ایران تأسیساتی برای تولید و توزیع برق راه‌اندازی می‌شود. نکته‌ی مهم این است که این علاقه در ابتدا پیش از هر چیز، نه ازطرف دولت، ازطرف افراد مترقی شکل می‌گیرد. در ادامه است که دولت پهلوی فعالیت در این عرصه را شروع می‌کند.

با این اوصاف جای تعجب نیست که بدانیم این‌گونه فعالیت‌ها در آن زمان عموماً در مقیاس‌های کوچک و محدود شکل گرفته است، بدون اینکه هر یک از فعالان این عرصه در ایران از کار دیگری خبر داشته باشد. علاوه‌براین در آن زمان نیاز به هماهنگی در این زمینه هم إحساس نمی‌شد. در آن برهه برخی ازکارخانه‌های صنعتی تازه‌تأسیس هم از تجهیزات برق اختصاصی برخوردار شدند و دادوستدهایی نیز با مؤسسات برق شهری داشتند.

۱۳۱۰: برق شبانه‌روزی

جالب است بدانید که تا سال ۱۳۱۰ جریان برق شبانه‌روزی در ایران وجود نداشت. برای نخستین بار در همین سال ایده‌ی برق شبانه‌روزی در میان دولتمردان و البته فقط برای شهر تهران شکل گرفت و قدم‌های اولیه برای تحقق آن برداشته شد. احتمالاً نیاز به تأکید چندانی هم ندارد که وسعت شهر تهران در آن زمان با امروز اصلاً مقایسه‌پذیر نیست.

اولین نیروگاه برق ایران: ۱۳۱۶

از برداشتن قدم‌های اولیه برای رسیدن به برق شبانه‌روزی تا رسیدن به نیروگاه ۶ سال طول کشید. درست در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۱۶ کارخانه‌ی اشکودای چکسلواکی اولین نیروگاه بخاری را با قدرت ۴ × ۱۶۰۰ =۶۴۰۰ کیلووات در محل کنونی شرکت برق منطقه‌ای تهران راه‌اندازی کرد و به بهره‌برداری رساند.

نکته‌ی مهم در آن زمان فعالیت هم‌زمان بخش دولتی و خصوصی در برق‌رسانی شهر تهران است. در سال ۱۳۴۱، یعنی سال تأسیس سازمان برق ایران، تعداد شرکت‌های خصوصی که هر یک در بخشی از شهر تهران فعالیت می‌کردن به ۳۲ شرکت رسیده بود.

۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴: صنعت برق در برنامه‌ی اول توسعه

از زمان پهلوی دوم توسعه در ایران با برنامه‌های هفت‌ساله و بعداً پنج‌ساله‌ی توسعه گره خورده است. تاریخچه صنعت برق ایران هم از این داستان مستثنی نیست. از سال ۱۳۲۷ برنامه‌ی هفت‌ساله‌ی اول عمرانی کشور اجرا شد. این برنامه برای توسعه‌ی صنعت برق در کشور با هدف تأمین مصارف خانگی شهرها و فراهم‌کردن رفاه اجتماعی سهمی در نظر گرفته بود.

در این دوره سازمان برنامه تعدادی مولدهای دیزلی ۵۰ و ۱۰۰ و ۱۵۰ کیلوواتی را خرید و با بهره ۳ درصد به شهرداری‌ها و شرکت‌های برق خصوصی فروخت.

از آنجا که دریافت‌کنندگان کمک سازمان برنامه باید توانایی‌ تقبل پنجاه درصد از سرمایه‌گذاری‌ها را می‌داشتند، طبعاً اعطای کمک‌ها به امکانات مالی شهرها و مؤسسه‌های وام‌گیرنده بستگی داشت. به‌هر صورت در پایان برنامه‌ی اول، یعنی در سال ۱۳۳۴، جمع قدرت نامی نصب‌شده در کشور به ۴۰ مگاوات و میزان انرژی تولیدی سالانه به تقریباً ۲۰۰میلیون کیلووات ساعت رسید.

۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱: گسترش برق به فراسوی شهرها

در برنامه‌ی دوم توسعه که از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱ اجرا شد سهم مهمی برای صنعت برق در ایران در نظر گرفته شد. هدف برنامه‌ی دوم توسعه در این زمینه افزایش تولید برق، کاهش هزینه‌های تولید و پایین‌آوردن سطح عمومی نرخ‌ها بود.

برنامه‌ی دوم توسعه، بنا بر توصیه‌ی کارشناسان خارجی و داخلی، برای توسعه‌ی تأسیسات برق این چهار حوزه‌ی فعالیت در نظر گرفت:

• منطقه خوزستان
• منطقه تهران
• شهرهای بزرگ
• شهرهای کوچک

درواقع ایده‌ی فراتررفتن از محدوده‌ی هر شهر در کار توسعه‌ی صنعت برق در برنامه‌ی دوم شکل گرفت. شروع‌به‌کار احداث نیروگاه‌های برق‌آبی مهم کشور، ازجمله سد دز (با ظرفیت اولیه‌ی ۱۳۰ مگاوات)، سد کرج (با ظرفیت ۹۱ مگاوات) و سد سفیدرود (با ظرفیت اولیه‌ی ۳۵ مگاوات) و هم‌چنین نیروگاه حرارتی طرشت (به‌قدرت ۵۰ مگاوات)، از دستاوردهای این دوره است.

در ۱۳۴۱ برنامه‌ی سوم عمرانی کشور آغاز شد. این برنامه هم اعتبارات چشمگیری برای توسعه‌ی صنعت برق در نظر گرفت. این برنامه تا آخر سال ۱۳۴۶ طول کشید و طی آن درمجموع، مبلغ ۲۱میلیارد ریال در صنعت برق هزینه شد. موارد هزینه‌کرد اعتبارات را به‌طورکلی می‌توان در این سه بخش در نظر گرفت:

• تأمین برق مراکز عمده‌ی مصرف، شامل شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، رشت، همدان و ساری؛
• تأمین برق هفده شهر متوسط کشور، شامل شهرهای آمل، چالوس، اردبیل، مراغه، لاهیجان، ارومیه، یزد، بهشهر، بوشهر، قزوین، کرج، بابلسر و کرمانشاه؛
• تأمین برق شهرهای کوچک.

در همین برنامه، تشکیل سازمان برق ایران برای رسیدن به اشراف کلی و اِعمال مدیریت بر برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های تولید و ایجاد مؤسسات تولید، انتقال و توزیع برق و هدایت سرمایه‌گذاری‌ها در بخش برق پیش‌بینی شده بود. این سازمان در تاریخ ۱۳ دی ۱۳۴۱ رسماً تأسیس شد و تا پایان ۱۳۴۴ که عملاً در وزارت آب و برق ادغام شد پابرجا بود.

۱۳۴۳: تأسیس وزارت آب و برق

قانون تأسیس وزارت آب و برق در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۴۳ به دولت ابلاغ شد. در بخش برق این وظایف برای این وزارت‌خانه تعیین شد:

• تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های تولید و انتقال نیرو، به‌منظور تأسیس مراکز تولید برق منطقه‌ای و ایجاد شبکه‌های فشار قوی سراسر کشور؛

• اداره‌ی تأسیسات برق که به‌موجب بند بالا ایجاد می‌شود و بهره‌برداری از آن‌ها؛
• نظارت بر نحوه‌ی استفاده از نیروی برق.

سازمان برق ایران در سال ۱۳۴۴ به‌عنوان واحد برق در وزارت آب و برق ادغام شد. همین‌طور سازمان‌های دیگری هم که تا آن زمان سازمان برنامه یا سازمان برق ایران ایجاد کرده بودند یا از راه‌های دیگری ایجاد شده بودند تحت پوشش نظارتی وزارت آب و برق قرار گرفتند.

در آذر همان سال أساس‌نامه شرکت‌های برق منطقه‌ای تدوین شد؛ به‌این ترتیب، تعداد ۱۰ شرکت برق منطقه‌ای (علاوه بر سازمان آب و برق خوزستان که از سال ۱۳۳۹ تأسیس شده بود) تشکیل یافت. ۱۰ شرکت برق منطقه‌ای عبارت بودند از شرکت‌های برق منطقه‌ای تهران، اصفهان، خراسان، آذربایجان، فارس، مازندران، گیلان، جنوب‌شرقی ایران، کرمانشاهان و همین‌طور همدان و کردستان.

با تشکیل شرکت‌های برق منطقه‌ای، صنعت برق کشور شکلی نظام‌مند به خود گرفت. حوزه‌های زیرپوشش این شرکت‌ها در ابتدا تمامی مساحت کشور را دربرنمی‌گرفت و از تقسیمات کشوری هم پیروی نمی‌کرد.

در تعداد و حوزه‌های جغرافیایی شرکت‌های برق منطقه‌ای با گذشت زمان اصلاحاتی انجام شد، به‌طوری که در حال حاضر تعداد آن‌ها به شانزده می‌رسد و درمجموع تمامی کشور را پوشش می‌دهند.

۱۳۴۷: صنعت برق در برنامه‌ی چهارم توسعه

در برنامه‌ی چهارم عمرانی یا همان برنامه‌ی توسعه کشور که از ۱۳۴۷ شروع شد و تا پایان سال ۱۳۵۱ ادامه یافت، به صنعت برق به‌عنوان صنعتی زیربنایی و با دید کلان‌نگر نگاه شد.

احداث خطوط انتقال نیروی سراسری و تأسیس نیروگاه‌های نسبتاً بزرگ آبی و حرارتی در طی این برنامه به تکامل رسید، به‌طوری که در طول برنامه، جمع قدرت نامی نصب‌شده در کشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات (با رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد) و تولید انرژی برق از ۴۱۳۳ میلیون کیلووات ساعت به ۹۵۵۳ میلیون کیلووات ساعت (با رشد متوسط سالانه ۱۸/۲ درصد) رسید. تعداد مشترکان در تعرفه‌های مختلف به ۱۶۹هزار افزایش یافت.

طی این برنامه، مسئولیت برق نزدیک به ۱۹۰ شهر کشور بر عهده‌ی وزارت آب و برق گذاشته شد. برق لازم برای شهرهای کوچک، شهرک‌ها و تعدادی از روستاهای برق‌دار را بخش خصوصی تأمین می‌کرد یا زیر نظر شهرداری‌ها و با مدیریت آن‌ها تأمین می‌شد. تعداد روستاهای برق‌دار کشور از ۱۴۸ روستا در آغاز برنامه، به ۴۹۱ روستا در پایان سال ۱۳۵۱ رسید.

۱۳۴۸: تولد توانیر

با هدف استفاده‌ی صحیح‌تر از منابع و امکان برقراری دادوستد انرژی برقی میان مناطق و کار تولید و انتقال برق به‌طور کلان، شرکت تولید و انتقال نیروی برق ایران (توانیر) از سال ۱۳۴۸ آغازبه‌کار کرد. تاکنون در اساس‌نامه و شرح وظایف این شرکت بنا به ضرورت‌های زمان سه بار تجدیدنظر شده است.

از سال ۱۳۷۵ تا به امروز این شرکت با نام «سازمان مدیریت تولید و انتقال نیروی برق ایران (توانیر)» فعالیت‌ها و مأموریت‌های معاونت أمور برق وزارت نیرو را نیز بر عهده گرفته است. هدف‌ها و وظیفه‌های این سازمان از ۱۳۷۵ به‌این طرف از این قرار است:

• تهیه و تدوین و پیشنهاد استراتژی‌ها و سیاست‌ها و برنامه‌های برق کشور؛
• برنامه‌ریزی، نظارت، کنترل و هدایت برق کشور؛
• ایجاد هماهنگی و نظارت بر شبکه‌ی سراسری برق؛
• برنامه‌ریزی و نظارت بر مصارف مختلف برق کشور ؛
• حفظ یکپارچگی و پایداری شبکه‌ی سراسری برق کشور.

۱۳۵۲: برنامه‌ی پنجم توسعه و نقش آن در تاریخچه صنعت برق ایران

برنامه‌ی پنجم عمرانی که یکی از موفق‌ترین برنامه‌های توسعه‌ی کشور است از ۱۳۵۲ آغاز شد. این برنامه تا پایان ۱۳۵۶ ادامه یافت و طی آن اجرای این سیاست‌ها در زمینه‌ی صنعت برق ایران مد نظر قرار گرفت:

• احداث واحدهای بزرگ حرارتی در شمال و جنوب کشور، به‌لحاظ دسترسی آسان‌تر به منابع سوخت و سواحل دریا؛
• ایجاد سد روی رودخانه‌های بزرگ؛
• تأمین برق مناطق دورافتاده‌ی کشور با استفاده از نیروگاه‌های دیزلی.

در سال‌های اجرای برنامه‌ی پنجم توسعه معادل ۱۳۳۲ مگاوات بر ظرفیت نیروگاه‌های گازی کشور افزوده شد. بااین‌حال در بهره‌برداری نیروگاه‌های آبی تأخیرهایی رخ داد که دلیل آن در دست احداث بودن نیروگاه‌ها بود. هم‌چنین در این برنامه تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای نیز در دستورکار قرار داشت، اما علی‌رغم هزینه‌ها، نتیجه‌ی مشخصی از آن به دست نیامد.

در پایان این برنامه‌ی عمرانی قدرت نصب‌شده به ۷۱۰۵ مگاوات (با ۱۶/۲ درصد رشد متوسط سالانه) و انرژی سالانه‌ی تولیدشده به ۱۸۹۸۴میلیون کیلووات ساعت (با ۱۴/۷ درصد رشد سالانه) رسید؛ تعداد مشترکان برق هم به ۳۱۰۵هزار رسید. تا پایان این برنامه تعدادی از روستاهای کشور نیز از برق بهره‌مند شدند.

۱۳۵۳: تولد وزارت نیرو

با توجه به اینکه نهادها و سازمان‌های مختلفی مجری حوزه‌ی انرژی در کشور بودند و هماهنگی میان آن‌ها ضروری بود، به‌موجب لایحه‌ی قانونی مصوب ۲۸ بهمن ۱۳۵۳ با محول‌شدن برنامه‌ریزی جامع فعالیت‌های مربوط به انرژی کشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییر پیدا کرد.

۱۳۵۷: تولد خودکفایی در صنعت برق

با پیروزی انقلاب اسلامی بازنگری اساسی در خط‌مشی‌های صنعت برق و هماهنگ‌کردن‌شان با هدف‌های عالی انقلاب ضرورت پیدا کرد. توجه به مفهوم خودکفایی، سرمایه‌گذاری در کارخانه‌های تولیدکننده‌ی تجهیزات لازم برای صنعت برق، کوتاه‌کردن دست مشاوران و پیمانکاران خارجی و توجه به بهره‌گیری بهینه از توانایی‌های داخلی، صنعت برق را در مسیر تازه‌ای قرارداد؛ هم‌چنین فراهم‌کردن امکان استفاده‌ی گسترده از انرژی برق برای توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و رفع محرومیت‌ها نیز افق‌های جدیدی را پیش روی مسئولان صنعت قرار داد.

برای آشنایی با بازار کار صنعت برق در ایران این مطلب را مطالعه کنید:

بازار کار رشته مهندسی برق در ایران چگونه است؟

۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷: توسعه‌ی برق در سایه‌ی جنگ

در این سال‌ها که هشت سال آن با جنگ تحمیلی مقارن بود صنعت برق ایران خود را موظف می‌دید که علاوه بر نگهداری و بهره‌برداری از تأسیسات موجود برای حمایت از مردم و دفاع از پشت جبهه، توسعه‌های لازم، چه در امر تولید و انتقال و چه در جهت توزیع و خدمت‌رسانی به مشترکان، را انجام دهد.

برق‌رسانی به روستاها که تا پایان سال ۱۳۵۷ در ۴۲۳۷ روستاهای نزدیک شهرها تحقق‌یافته بود به‌صورت یکی از محورهای اساسی فعالیت‌های صنعت برق درآمد. در طی دوره‌ی جنگ تحمیلی، به‌رغم همه‌ی دشواری‌ها، سالانه به‌طور متوسط به بیش از ۱۸۰۰ روستا برق‌رسانی شد؛ به‌این ترتیب، در انتهای سال ۱۳۶۷ تعداد روستاهای برق‌دار کشور از ۴۳۲۷ روستا به ۲۲۵۴۱ روستا رسید.

در سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و طی دوره‌ی جنگ تحمیلی، با وجود همه مشکلات ناشی از جنگ، صنعت برق به رشد همه‌جانبه‌ی خود ادامه داد.

۱۳۶۸ تا اواسط دهه‌ی ۷۰: توسعه‌ی برق زیر چتر سازندگی

با پایان‌گرفتن جنگ تحمیلی، ابتدا ترمیم خسارت‌ها و خرابی‌های دوره‌ی جنگ در مرکز توجه مدیران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت؛ برای مثال، بررسی‌ها نشان می‌داد که از قدرت نصب‌شده‌ی کشور، معادل ۲۲۱۰ مگاوات بر اثر آسیب‌های جنگ از مدار خارج شده است. با احتساب تأسیسات انتقال نیرو و دیگر تجهیزات می توان تصور کرد که بازسازی ویرانه‌های بازمانده از جنگ چه کوشش و تلاش عظیمی را طلب می‌کرده است.

ترمیم خسارت‌ها که از نیمه‌ی دوم سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود با سه سال کار شبانه‌روزی به انجام رسید و تا پایان سال ۱۳۷۰ واحدها و تأسیسات آسیب‌دیده مجدداً در مدار قرار گرفت. پس از خاتمه‌ی جنگ، فعالیت‌های صنعت برق سامان بیشتری پیدا کرد و همگام با دو برنامه‌ی اول و دوم توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بعد از انقلاب به پیشرفت چشمگیری دست یافت.

طرز اصولی مطالعه کنکور ارشد برق چگونه است؟

ادامه تحصیل در رشته مهندسی برق هدف بسیاری از دانشجویان این رشته است. همان‌طور که تاریخچه صنعت برق ایران به‌اختصار نشان دادیم، توسعه‌ی برق در ایران همیشه جزو محورهای عمرانی و توسعه‌ای کشور بوده است. هر سال هم داوطلبان بسیاری برای موفقیت در کنکور کارشناسی ارشد مهندسی برق با هم رقابت می‌کنند. همین امر موفقیت در کنکور ارشد مهندسی برق و راه‌یافتن به بهترین دانشگاه‌های کشور در این رشته را دشوارتر می‌کند.

اگر داوطلب کنکور کارشناسی ارشد مهندسی برق هستید، برای موفقیت در این آزمون نیاز دارید که با طرز اصولی مطالعه این رشته برای آمادگی کنکور آشنا شوید. پیشنهاد می‌کنیم مطالعه‌ی این مطلب را از دست ندهید:

طرز اصولی مطالعه کنکور ارشد برق چگونه است؟